Batı Aydınlanma Düşünürü Samsatlı Lucianus
Doç. Dr. Mustafa ÇEVİK
Literatürde “Samsatlı Lucianus” (Lucian Of Samosata) olarak bilinen
düşünür dönemin önemli yerleşim yeri olan Samsat’da (Samosata) topraklarında
yaşamıştır. İsminin telafuzu ve yazılışı hakkında farklı kabuller vardır.
Lucian, Lukianus, Lucianus’un hayatı hakkındaki çoğu bilgi kendi eserlerinden
alınmadır. Dönemin Kommagene Kırallığına bağlı olan Samsat’ta (Samosata) Miladi
120’li yıllarda dünyaya gelmiştir. Mütevazı bir ailenin çocuğu olan Lucianus’un
annesi heykeltıraş bir aileye mensup, babası ise el işiyle geçimini sağlayan
biridir. Ailesi onun heykeltıraş olmasını ister. Lucianus bunu denemiş ancak
kısa bir süre sonra bırakmıştır. Çünkü Lucianus’un ne heykelleri ne de tabuları
yapmaya niyeti yoktu. O yıkmak için vardı. Yıkıcı, satirist ve provokatif sivri
dilini hayatının sonuna kadar kullandı. Göç etmekten korkmadı. Çünkü, doğruyu
söylemek için gerekirse göç etmek gerektiğini biliyordu. Doğruyu söyleyenin
dokuz köyden kovulması o zaman da vardı.
Lucianus’un nerede eğitim aldığı konusunda net bilgiler ne yazık ki
elimizde yok. Ancak onu sofist kişiliğinden olsa gerek avukatlık yaptığını
biliyoruz. O da kendinden önce yaşamış olan sofistler gibi insanlara güzel
konuşma dersleri vermiştir. Bu amaç doğrultusunda Lucianus, Suriye, Mısır,
Hatay, Atina Roma ve Ionia gibi birçok ülkeyi gezmiştir. Bu uzun yolculuktan
sonra M. 164 yılında Samsat’a geri döner ve ailesini de alıp Atina’ya tekrar
gider.
Anadolu
topraklarında yaşamış olan Lucianus, çağını aşan, günümüz okuyucusuna da ciddi
mesajlar içeren kitaplara imza atmıştır. Lucianus, felsefeden dine, tarihten
öyküye, mizahtan kurgu yazarlığına çok geniş yelpazede yazmış çok yönlü bir
düşünürdür. Bu gün Lucianus’a mal edilen yaklaşık seksen dolayında eser vardır.
Lucianus’un hayatını çok farklı yerlerde geçirmiş olduğu düşünüldüğünde kimi
eserlerinin de henüz kayıp durumda olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bununla
birlikte günümüze bu kadar sayıda eserinin ulaşmış olması yaklaşık iki bin yıl
önce yaşamış bir yazar için bir şans sayılabilir
İlk Bilim Kurgu Yazarı ve Yıldız Savaşlarını İlk Yazan Kişi
Lucianus, Jules Verne ve H. G. Wells’den binlerce yıl önce, aya yapılan seyahatler ve
gezegenler arası savaş gibi konuları işleyen True History (Gerçek Tarih) adlı eseriyle, bilim-kurgu
türünün öncüsü kabul edilir. Aya yapılan hayali bir yolculuğu konu edinen bu kitapta kadınların
olmadığı bir yaşam alanından söz edilmektedir.
Hıristiyanlığı Hz. İsa’yı Tanrılaştırmakla Suçlayan İlk Kişi
Lucianus The Passing of Peregrinus (Peregrinus’un Ölümü) isimli eseri olmak üzere kimi
kitabında dönemin Hıristiyanlık anlayışı hakkında eleştirilerde bulunmuş onların Hz. İsa’yı, insan
olduğu halde, tanrılaştırmakla suçlamış. Ve bunun sonucunda yüzyıllarca Katolik kilisesi tarafından
kitaplarının okunması yasaklanmıştır.
Dengeli Beslenmenin Kitabını İlk Yazan Kişi
olan Lucianus, uzun yaşamanın mitolojik sırları üzerinde durmuş, dengeli bir biçimde beslenmenin
gerekliliğini ifade etmiştir. Öyle anlaşılıyor ki Lucianus, bugünün insanının yakından ilgilendiği birçok
konuya binlerce yıl önceden yönelmiştir.
İlk Kes Tarih Felsefesi Yazan Kişi
Lucianus Tarih Nasıl Yazılmalı isimli kitabında Tukidides ve Herodot’un tarih yazma
yöntemini beğenmeyerek, onların övgücü tarih yazıcılığı yaptıkları için tarihçi olmadıklarını ileri
sürer. Lucianus’a göre gerçek tarih yazıcılığı övgüye dayalı tarihçilik değil objektif tarih yazıcılığıdır.
Tarih övgüyle yazıldığı zaman bilim değil ancak edebiyat olabilir, diyerek bu günün resmi tarih
yazıcılığının de muhtaç olduğu ciddi eleştiriler yapmıştır.
Lucianus yirminci yüzyılda tarih yazıcılığında en güncel konu olan Tarih Etiği konusunu
ta o dönemde gündeme getirmiştir. Dürüst tarih yazıcılığının risk almak olduğunu ve bunun yüce bir
ahlak gerektirdiğini söylemiştir. Çünkü doğruları yazmak iktidarların ve egemen anlayışın aleyhine
olmayı gerektiğinde göze almaktır. Övgücü ve resmi tarih yazıcılığının daha çok saray katipliği
olduğunun farkındadır Lucianus. Bu konuda Marijn Visscher’in “The Past Perfect and The Present
Tense” isimli makalesine bakılabilir. (СИНТЕЗИС II/1 (2010) Ayrıca George H. Nadel’in History
and Theory isimli dergide yayınlanan Philosophy of History Before Historicism (Tarihselcilikten önce
Tarih Felsefesi) isimli makalesine bakılabilir. ( History and Theory, Vol. 3, No. 3 (1964), pp. 291-315)
Tıp ve Lucianus
Lucianus tıp konusunda da bir çok şey yazmıştır. Bununla
ilgili geniş bilgi için J. D. Rolleston tarafından yazılan Lucian and Medicine isimli
çalışmaya bakılabilir. Rolleston bu çalışmada tıp literatüründe Lucianus’a
yapılan çok sayıda atıfa işaret etmektedir.
Bir düşünür olarak Lucianus, Hermotimus, or Concerning the Sects (Hermotimus veya Felsefe
Çığırları) isimli eserinde epistemolojinin kadim sorunu olan “doğru bilginin imkânı” sorununu
sistematik bir kuşkucu yöntemle tartışmış ve dönemin filozoflarını tutarlı olmamakla eleştirmiştir.
Dialogues of the Gods (Tanrıların Dialogları) ve Dialogues of the Dead (Ölülerin Diyalogları) gibi
kitaplarıyla da ölüm sonrası yaşam, adalet, kötülük sorunu, teist ve politeist tanrı anlayışlarını tartışarak
birçok din felsefesi sorununu çok erken bir dönemde tartışmıştır. Ayrıca Lucianus dönemin paganist
tanrı anlayışlarını eleştiren en sert ve alaycı metinlerini ortaya koymuştur. Kendisinden sonra gelen
Samsatlı Pavlus’un tek tanrıcı teolojik anlayışı üzerinde etkili olmuştur. Bilindiği gibi önce bir aziz
olan Samsatlı Pavlus daha sonra Hz. İsa’nın tanrı olmadığına ilişkin inancı nedeniyle aforoz edilmiştir.
Bu gün kimine göre bir sofist, kimine göre ise bir kinik düşünür olan Lucianus aslında gerçek
anlamda bir bilge gibidir. Onun silahı ironidir. İlk bakışta onun din, felsefe, ahlak ve dindarlık ile alay
eden keskin üslubu dikkat çeker. Ancak dikkatle okunduğunda onun aslında sahte dindarlığı, sahte
filozofları ve ikiyüzlülükleri eleştirdiğini görmek mümkündür.
Bütün Eserlerinin
Listesi:
Lucianus’un yazmış olduğu eserleri şöyle sıralamak mümkündür:
1. Alexander, or The False Prophet
2. Amber, or The Swans
3. Amores
4. Anacharsis, or Athletics
5. The Assembly of the Gods
6. Apology for the "Salaried Posts in Great
Houses"
7. On Astrology
8. Carousal
9. Charidemos, or On Beauty
10. Charon, or The Inspectors
11. Consonants at Law
12. Conversation with Hesiod
13. The Cynic
14. On Dancing
15. The Dead Come to Life, or The Fisherman
16. Demonax
17. Demosthenes
18. Dialogues of the Courtesans
19. Dialogues of the Dead
20. Dialogues of the Gods
21. Dialogues of the Sea-Gods
22. Dionysus
23. The Dipsads
24. The Disowned Son
25. The Double Indictment
26. The Downward Journey, or The Tyrant
27. The Dream, or The Cock
28. Essays in Portraiture
29. The Eunuch
30. The Fly
31. On Funerals
32. Halkyon, or The Metamorophosis
33. The Hall
34. Harmonides
35. Herakles
36. Hermotimus, or Concerning the Sects
37. Herodotos, or Aetion
38. Hippias, or The Bath
39. How to Write History
40. Ikaromenippos
41. The Ignorant Book-collector
42. Judgment of the Goddesses
43. Judgment of Sigma's Suit Against Tau by the
Seven Vowels
44. Lexiphanes
45. The Lover of Lies, or The Doubter
46. Lucius, or The Ass
47. Menippos, or The Descent into Hades
48. My Native
Land
49. Nero, or The Cutting of the Isthmus
50. Nigrinus, or The Portrait of a Philosopher
51. Octogenarians
52. Okypous
53. The Parasite
54. Parliament of the Gods
55. The Passing of Peregrinus
56. Phalaris 1
57. Phalaris 2
58. Philopatris
59. Philosophies for Sale
60. Podagra
61. The Professor of Rhetoric
62. Prometheus, or The Caucasus
63. Pseudologos, or On the Meaning of the Word
Apophras, Against Timarchos
64. The Runaways
65. On Sacrifices
66. On Salaried Posts in Great Houses
67. The Sale
of Creeds
68. Saturnalia
69. The Scythian, or The Consul
70. The Ship, or The Wishes
71. Slander, or On Not Being Too Quick to Believe
Slander
72. A Slip of the Tongue in Greeting
73. The Soloikist
74. Symposion, or the Lapiths
75. On the Syrian Goddess
76. Timon, or The Misanthrope
77. To One Who Said, "You're a Prometheus in
Words"
78. Toxaris, or Friendship
79. True Histories
80. The Tyrannicide
81. Zeus Catechised
82. Zeus Rants
83. Zeuxis, or Antiochos
Türkçe’de Lucianus Eserleri
Bu eserlerden yirmi tanesi 1944 yılında Nurullah Ataç tarafından üç cilt
halinde “Lukianos’tan Seçmeler” adı altında yayınlanmıştır. Nurullah Ataç’ın
çevirisini yaptığı bu kitaplar üç cilt halindedir. Bu kitapta yer alan eserler
şöyle sıralanabilir:
1. Cilt:
a)
Tanrıların Konuşmaları
b)
Deniz Konuşmaları
c)
Öbür Dünyada Konuşmalar
d)
Ahrete Varış Yahut Tyrannos
e)
Yosma Konuşmaları
2. Cilt:
a) Hermotimos yahut Felsefe Çığırları
b) Düş Ya da Horoz
c) Sofra yahut Lapithos’lar
d) Kinik
e) Zeus’un Bozulması
f) Toxaris yahut Dostluk (Bu gün Kahta’nın kuzeyinde bu isimde bir köyün
varlığı dikkat çekicidir.)
g) Hadım
3.Cilt:
a) Timon yahut Yalkız
b) Prometheus yahut Kaukasus Dağı
c) Menippos yahut Nekyomanteia
d) Kharon yahut Seyirciler
e) İkaromenippos yahut Göklerde Yolculuk
f) Yalanseven Yahut İnsansız
g) Tarih Nasıl Yazılmalı
h) Olmuş bir Öykü
Lucianus’un Eserlerinin Çeşitli
Basımları:
1- The Works of Lucian, 1710 (tr. from the Greek, by
several eminent hands ... with the life of Lucian, by John Dryden)
2-Certaine Select Dialogues of Lucian: Together With His
True Historie, 1634 (trans. by Francis Hickes)
3-Dialogues of Lucian from the Greek, 1774-1798 (by John
Carr)
4-The Works of Lucian from the Greek, 1780 (by Thomas
Franklin ...)
5-The Select Dialogues of Lucian, 1789 (by Edward Murray)
6-Lucian of Samosata, 1820 (by William Tooke)
7-Lucianus, 1886-99 (3 vols., by Julius Sommerbrodt)
8-Lucian's Dialogues, 1888 (trans. by Howard Williams)
9-Selections from Lucian, 1892 (trans. by Emily James
Smith)
10-Lucian's True History, 1894 (trans. by Francis Hickes)
11-Selections from Lucian, 1896 (tr. by Demarchus Clariton
Brown)
12-Lucius the Ass, c.1902 (with notices by Paul Louis
Courier and A. J. Pons, and illustrations by M. Poirson)
13-Lucian; Selected Writings, c.1905 (ed. by Francis
Greenleaf Allinson)
14-The Works of Lucian of Samosata, 1905 (4 vols., by Henry
W. and Francis G. Fowler)
15-Lucian, 1913-1967 (8 vols., trans. by A.M. Harmon)
16-True History and Lucius or the Ass, 1958 (trans.by Paul
Turner; illustrated by Hellmuth Weissenborn)
17-Selected Satires of Lucian, c.1962 (ed. and trans. by
Lionel Casson)
18-Selected Works, 1965 (trans., with an introd. and notes,
by Bryan P. Reardon)
19-Lucian: Seventy Dialogues, 1977 (by H.L. Levy)
20-Opera by Lucian, 1972 (ed. by M. D. MacLeod)
21-Seventy Dialogues, c.1976 (introd. and commentary by
Harry L. Levy)
22-Lucian: Selections, 1988 (ed. by K.C. Sidwell)
23-On the Syrian Goddess, 2003 (trans. by J.L. Lightfoot)
24-Chattering Courtesans and Other Sardonic Sketches, 2004
(trans. by Keith Sidwell)
25-Essai sur la vie et les ceuvres de
Lucien (1882), M.
Croiset.
26-Les Moralistes sous l'empire romain (1866), C. Martha,.
27-Lucian, the Syrian Satirist (1900), H. W. L. Hime.
28-Essays and Addresses (1907), R. C. Jebb.
29- Uber Lucians Schrift Aoinccos
"Ovos (Leipzig ,
1869), E. Rohde .
30-De Lucio Patrensi (Berlin, 1887), C. Buerger.
31-Studia Lucianea (Leiden, 1893), P. M. Bolderman.